PRAWIDŁOWOŚCI ROZWOJOWE

DOJRZEWANIE

 

mgr Dorota Polańska-Fryś – psycholog, Poradnia psychologiczno-Pedagogiczna nr 20 w Warszawie ul. Powstańców Śląskich 17

 

 

DEFINICJA

Adolescencja - okres intensywnych zmian biologicznych, psychologicznych i społecznych człowieka, które z dzieciństwa prowadzą go do dorosłości.

 

FAZY DOJRZEWANIA

 

n   preadolescencja – ok. 9-11 r.ż.; dojrzewanie fizyczne (rozpoczyna się wcześniej niż pojawiają się zmiany zewnętrzne i pojawiające się napięcie popędowe); u dziewcząt pojawia się ok. 2 lata wcześniej niż u chłopców
i trwa krócej (ta faza)

n   wczesna adolescencja – ok. 11-12 rż.; łączy się z procesem „oddzielania się” nastolatków od rodziców; subiektywnie  preferowane są relacje
z rówieśnikami niż z dorosłymi – w tym – rodzicami; pojawiają się uczucia lęku i samotności;

n   pełna adolescencja – ok. 12-17 rż.; nasila się tendencja uniezależniania się od rodziców i zależności decyzyjnej od rówieśników; nasila się intensywność i labilność emocji;
w zachowaniu pojawia się bunt, agresja, arogancja, lekceważenie autorytetów;

n   późna adolescencja – ok.17-20rż (u studiujących dłużej); kończy się proces identyfikacji psychoseksualnej; w dążeniu do partnerstwa zmianie ulegają relacji z rówieśnikami i dorosłymi;

n   okres poadolescencyjny – po 20 rż.; pojawia się poczucie siły umożliwiające podejmowanie decyzji i realizowanie planów; stabilizuje się poczucie własnej godności i szacunku do siebie

 

 

ROZWÓJ  FIZYCZNY (W TYM – SEKSUALNY)

 

• gwałtowny wzrost poziomu hormonów płciowych:

- u dziewcząt produkcja estrogenu wzrasta 6-krotnie w porównaniu do okresu dzieciństwa,

-          u chłopców produkcja testosteronu wzrasta aż 20-krotnie!

• zmiany w wyglądzie zewnętrznym: intensywny przyrost wysokości i masy ciała, zmiana rysów twarzy, sylwetka staje się u dziewcząt bardziej kobieca, u chłopców bardziej męska, itd.

• zmiany w fizjologii: pojawienie się u dziewcząt pierwszej miesiączki
a u chłopców przejściowych polucji nocnych, zwiększona aktywność gruczołów łojotokowych, która prowadzi do pojawienie się trądziku
i szybkiego przetłuszczania się włosów, zwiększona aktywność gruczołów potowych, na skutek której występuje ostry zapach potu.

 

Dostrzegane przez nastolatka zmiany w wyglądzie i czynnościach ciała wpływają na obraz jego osoby i związane z nim emocje. Zwykle, przynajmniej początkowo, są dla młodego człowieka kłopotliwe i reaguje na nie negatywnie, zwłaszcza, że porównując siebie
z lansowanymi przez media wzorami nie wypada najlepiej

 

Seksualność dziecka jest zgodna z naturą.
Wbrew częstym sądom – seksualność nie jest zarezerwowana tylko dla dorosłych.
Sfera seksualności (płciowości) jest naturalnym elementem tożsamości każdego dziecka.
Seksualność nie jest jednoznaczna z erotyzmem-wielu dorosłych
nie dostrzega tej różnicy.
Stosunek do własnej seksualności kształtuje się u istoty ludzkiej od najmłodszych lat - już 1,5 roczne dzieci widzą różnicę między płciami, a już niemowlaki dotykają swoich narządów płciowych.
Poglądy rodziców na temat cielesności, ich postawa wobec seksualności, ich wiara i religia- wyznaczają podejście dzieci do seksualności

FAZA ADOLESCENCJI W ROZWOJU SEKSUALNYM

* identyfikacja z własną płcią i zainteresowanie płcią przeciwną;
* wysoka korelacja między aprobatą osób płci przeciwnej a samooceną;
* spotkania koedukacyjne;
* pierwsze sympatie, randki, zaangażowanie emocjonalne;
* pierwsze doświadczenia seksualne;
* zachowania autoerotyczne (onanizm/masturbacja).

 

KTO? KIEDY? JAK? ma rozmawiać z dzieckiem o seksie?

Optymalne, by robili to rodzice! Z dzieckiem do 5-6 roku życia może to robić matka lub ojciec – niezależnie od płci dziecka. Po 5-6 roku życia, wskazane by z synem rozmawiał ojciec, a z córką – matka.
Im wcześniej zaczniecie rozmawiać z dzieckiem o seksie, tym lepiej! Można rozmawiać już z 2-3 latkiem. Rozmowy mają się powtarzać, co jakiś czas.

Ma się jednak zmieniać słownictwo i szczegółowość opisu (dawkujemy wiedzę) – adekwatnie do rozwoju dziecka i bogacenia jego zakresu pojęciowego i doświadczeń. Warto wykorzystać „sprzyjające okazje” – ciąża sąsiadki, narodziny braciszka, psy / koty i ich potomstwo, zakup dla siebie podpasek przez matkę, wypadające z apteczki prezerwatywy. Warto również być uważnym na dziecięce pytania w tym obszarze –odpowiadać na nie rzetelnie, zgodnie z prawdą, bez zawstydzania czy kpiny. 

Dziecko im więcej dowie się od rodziców, w bezpiecznej i kochającej atmosferze, tym mniej będzie szukało wiedzy nt. seksu w internecie
i u rówieśników.
Nie oszukujcie dziecka – żadnych bocianów, żadnej kapusty!
Jeśli nie masz pomysłu jak rozmawiać, sięgnij po książki dla dzieci dot. rozwoju seksualnego (np. www.niewierzewbociana.pl, www.czarnaowieczka.pl). Przeczytaj najpierw sam(a), potem razem
z dzieckiem. Daj dziecku przestrzeń i czas na zadawanie pytań.
Wiedza o własnej seksualności oraz zachowaniach społecznych związanych
z tą sferą są czynnikami chroniącymi nie tylko przed ciążami nastolatków ale również przed próbami pedofilskimi ze strony dorosłych w stosunku do dzieci.
 

UWAGA! INTERNET!
Coraz łatwiejszy dostęp do internetu, już nie tylko przez stacjonarny komputer, stwarza duże zagrożenie, że dziecko dotrze – mniej lub bardziej świadomie - do nieodpowiednich treści np. pornograficznych. Nawet wpisanie w wyszukiwarkę pozornie bezpiecznego hasła (np. puszyste króliczki), może pokierować małego człowieka na strony z „ostrym” seksem.
Co robić? Po pierwsze kontrola rodzicielska, blokady, używanie urządzeń elektronicznych pod nadzorem lub wcale, przeglądanie historii oglądanych stron (więcej na www.helpline.pl, polecam również  www.dzieckowsieci.fdds.pl – owce w sieci). Po drugie – rozmowa z dzieckiem, co powinno zrobić, jeśli wyświetlą mu się strony z pornografią.
Dostęp do treści pornograficznych, zawierających sceny z dziećmi,
z równowagi emocjonalnej. Jeśli po takim doświadczeniu nie dostanie od rodzica informacji „korygujących”, może dojrzewać w błędnym przekonaniu
o  funkcjach seksu i sposobach wykorzystywania go.

 

KSIĄŻKI DLA DZIECI DOTYCZĄCE ROZWOJU SEKSUALNEGO
Sokoluk, Koturo – „ 100% mnie czyli książka o miłości, seksie, zagłuszaczach. Niezbędnik młodego człowieka” wyd. CZARNA OWCA
Hojer, Kvarnstrom - „Wielka księga siusiaków” wyd. CZARNA OWCA
Hojer, Kvarnstrom - „Wielka księga cipek” wyd. CZARNA OWCA

Z REKOMENDACJĄ KATECHETÓW:
Fijałkowski – „Oto jestem” wyd.  WSiP
Costantino – „Mamo, tato! Nie wierzę już w bociana” wyd. JEDNOŚĆ
Długołęcka – „Zwykła książka o tym, skąd się biorą dzieci” wyd. CZARNA OWIECZKA
Verdoux, Cohen – „Encyklopedia wychowania seksualnego” wyd. BGW
 

KSIĄŻKI DLA RODZICÓW DOTYCZĄCE ROZWOJU SEKSUALNEGO DZIECI

Chodecka, Zielona – Jenek _ „Jestem dziewczynką, jestem chłopcem. Jak wspomagać rozwój seksualny dziecka” wyd. GWP

Z REKOMENDACJĄ KATECHETÓW:
Wołochowicz – „Porozmawiaj ze mną. Rozmowy z dziećmi o seksualności”
Lubianiec – „Bocianowi już dziękujemy. Jak rozmawiać z dorastającymi dziećmi o seksualności i miłości”
Wendt – „Chcę rozmawiać z moim dzieckiem o seksie. Praktyczny przewodnik dla zapracowanych rodziców”
Mądry – „Chcę być szczęśliwa. Tylko dla dziewcząt”
Babik – „Tato! Gdzie ja mam te plemniki?”
Augustym – „Wychowanie seksualne w rodzinie i w szkole”
Constantino – „Mamo, tato! Staję się kobietą, staję się mężczyzną” wyd. JEDNOŚĆ
Chirban – „Jak rozmawiać z dziećmi i młodzieżą o seksualności” Wyd. Św. Wojciech

ROZWÓJ PSYCHICZNY I SPOŁECZNO - EMOCJONALNY

 

Hormony, które w tym okresie przekształcają organizm przyczyniają się do występowania większego pobudzenia emocjonalnego i chwiejności emocji:

- chłopcy stają się bardziej agresywni pod wpływem testosteronu;
- dziewczęta miewają duże wahania nastroju zwłaszcza w okresie poprzedzającym menstruację i w czasie jej trwania.

Poza tym u młodych nasila się lękliwość, zwłaszcza w okresie 13-14 lat. Pojawiają się lęki społeczne – lęk przed niepowodzeniem, zakłopotaniem, negatywną oceną ze strony rówieśników, ponieważ mają dużą potrzebę uznania przez grupę i boją się, by nie zostać przez nią wykluczonym.

 

Dzieci stają się drażliwe, niespokojne ruchowo, dziewczęta mają często złe humory, są płaczliwe; natomiast chłopcy częściej bywają agresywni, mają napady złości. Wszystkich cechuje zmienność nastroju. Szybko następują u nich zmieniające się stany pobudzenia
i apatii, energii
i lenistwa, radości i smutku, nadmiernej brawury i nieśmiałości, potrzeby towarzystwa
i pragnienia samotności. Niemal równocześnie dziecko przeżywa uczucia przeciwstawne: miłość i nienawiść, radość i smutek.

Tym skrajnym odczuciom towarzyszą często skrajne oceny zjawisk oraz radykalne,
a czasem wręcz szokujące poglądy i przekonania.

Ten chaos uczuciowy powoduje często u młodych ludzi poczucie zagubienia
i niepewności siebie. Sami są często zdezorientowani i przestraszeni zmianami, jakie w nich zachodzą.

Często też nie są zdolni do reagowania w sposób rozumowy i logiczny, gdyż uczucia zbyt łatwo biorą w nich górę nad rozsądkiem.

 

SAMOOCENA ADOLESCENTÓW

 

W okresie dojrzewania samoocena u obojga płci jest znacznie zaniżona.

 

n Wskaźniki zaniżonej samooceny  u dziewcząt:

· brak udziału w lekcji,

· pozwalanie na to, by ktoś zabierał głos w ich imieniu, bierność,

jawna depresja (okazują zmęczenie, mówią o niskiej samoocenie, przygnębieniu).

 

n Wskaźniki obniżonej samooceny u chłopców:

· brawura, zachowania ryzykowne,

· udawanie większej pewności siebie, nieprzyznawanie się do słabości, pozowanie,

· próba skupiania na sobie uwagi,

· duża agresja, a nawet zachowania przestępcze.

 

Badania wykazują, że bardzo ważną rolę w samoocenie w pierwszej fazie adolescencji odgrywają właśnie cechy fizyczne, a dopiero w dalszych latach adolescencji na znaczeniu zyskują właściwości intelektualne i społeczne.

Zwłaszcza u dziewcząt wygląd zewnętrzny jest bardzo wysoko oceniany
i ściśle wiąże się z ich samooceną.

 

Rozwój możliwości intelektualnych powoduje, że młodzież nie przyjmuje już bezkrytycznie informacji podawanych przez dorosłych, a także narzuconych przez nich norm i wartości.

Młodzi poddają teraz wszystko własnemu osądowi i analizie. Odrzucają (przynajmniej chwilowo) uznane prawdy i autorytety. Ten krytycyzm nie wynika zazwyczaj z niechęci
do dorosłych ani ze złej woli, ale właśnie z pojawienia się nowych możliwości umysłowych, a także z naturalnej w tym wieku potrzeby poszukiwania swojej własnej drogi, wyboru własnych wartości.

Tej potrzebie niezależności i samodzielności towarzyszy zazwyczaj nadal silne pragnienie utrzymania przywilejów dziecka, doznawania ze strony rodziców wsparcia i opieki.

 

Jest to też okres intensywnych zmian w obrazie własnej osoby (w tym, jak młody człowiek widzi sam sobie i co o sobie myśli). Bardzo silna staje się potrzeba wyodrębnienia się od innych.

Potrzebie bycia sobą, poszukiwania własnej tożsamości, towarzyszy silne uzależnienie
od opinii innych - szczególnie rówieśników, chęć naśladowania ich, uzyskania ich akceptacji.

Potrzeba ta jest tym silniejsza  im mniej akceptacji i zrozumienia znajduje młody człowiek w swojej rodzinie.

 

JAK RODZIC MOŻE POMÓC NASTOLATKOWI PRZEJŚĆ PRZEZ OKRES WCZESNEJ ADOLESCENCJI?

 

n   Znajdować czas na wspólne przebywanie ze sobą, tworzyć rodzinne rytuały (np. wspólny posiłek raz dziennie, wyjście na basen, do kina, na mecz czy zakupy), by nastolatek mógł odczuwać więź z rodziną. Często pozwalamy nastolatkowi zniknąć    z życia rodzinnego, wiedząc, że potrzebuje oddalać się od nas i spędzać czas w grupie rówieśników lub z samym sobą. Choć nie mówi o tym wprost, ma również potrzebę przynależności do kręgu rodziny i bycia jej ważnym członkiem. Dobrze jest stworzyć okazję do wspólnego rytualnego przebywania ojca z synem (ta relacja jest w tym okresie bardzo ważna) i matki z córką. Zapewnia to młodemu człowiekowi poczucie bezpieczeństwa, bliskości, okazję do szczerej rozmowy i ujawnienia swoich problemów. Nie należy jednak do tych rytuałów zmuszać, lecz zachęcać.

 

n   Być obecnym – nastolatek nie zawsze potrafi zwierzać się rodzicom ze swoich problemów, dlatego nie należy go zbytnio naciskać, lecz zapewnić o swojej gotowości do rozmowy. „Jeśli nie chcesz teraz ze mną o tym rozmawiać – w porządku, ale wiedz, że jeśli będziesz chciał/a mi o tym powiedzieć – jestem”.

 

n   Rozmawiać o zachodzących w ciele i życiu nastolatka zmianach,
o tym jak teraz przeżywa siebie. Podkreślać naturalność tych zmian, dzielić się swoimi doświadczeniami okresu dorastania. Dorastanie to dobry czas by poruszyć
z nastolatkiem temat: czym jest dla niego kobiecość i męskość, uczyć odpowiedzialności za siebie i za innych. Im bardziej seksualność będzie tematem tabu w rodzinie, tym większe prawdopodobieństwo, że nastolatek będzie czerpał wiedzę na jej temat z innych źródeł, które mogą przedstawiać ją w wypaczony sposób. Szczere rozmowy na temat obaw związanych z przedwczesną inicjacją seksualną i jej konsekwencjami mają dużą szansę odroczyć ją  w czasie.

 

n   Nie bagatelizować problemów nastolatka, lecz dawać do zrozumienia, że można je rozwiązać, dzielić się swoim doświadczeniem.

 

n   Kiedy nastolatek odkrywa względną moralność należy omawiać
z nim różnice między wartościami, które uważamy za podstawowe
i niepodważalne oraz za względne. Warto podawać konkretne
i logiczne argumenty wspierające nasze poglądy.

n   Warto zapoznawać się z ulubionymi książkami, filmami, programami TV, ulubioną muzyką, grami, by nastolatek wiedział, że się nim interesujemy i że jesteśmy na bieżąco z tym, co jest dla niego ważne. Dzięki temu znajdujemy wspólny język, tematy rozmów, budujemy więź.

n   Ustalać jasne zasady obowiązujące w domu, m.in. dotyczące podziału obowiązków, czasu przeznaczanego na naukę i rozrywkę, określonej godziny powrotu do domu  ze spotkań ze znajomymi i informowania rodziców o ewentualnym spóźnieniu, by nie musieli się martwić.

 

n   Gdy chcemy, by nastolatek unikał tego, co może nie być dla niego dobre – rozmawiać otwarcie, dlaczego ma tak a nie inaczej postępować, podkreślać, że zależy nam na nim, na jego bezpieczeństwie, zdrowiu. Puste zakazy „Bo ja tak mówię” będą tylko wzbudzały większy opór i chęć przeciwstawienia się woli rodziców. Nastolatek powinien czuć, że jest dla rodziców ważny i że jest przez nich poważnie traktowany, jako ktoś, kto niebawem wkroczy w dorosłość i powinien ponosić odpowiedzialność za siebie i za to, co robi.

n   Na krytyczne uwagi nastolatka pod adresem dorosłych nie należy reagować zbyt gwałtownie. Nie brać przykrych słów do siebie i nie traktować jako wymierzonych we własna osobę. W okresie dorastania zwiększa się krytycyzm nastolatka, zwłaszcza do swojej osoby, przy czym mając trudność w jawnym przyznawaniu się do swoich błędów, przerzuca je często na otoczenie.

n   Uczyć współczucia i empatii. Na przykre słowa nie reagować gniewem, lecz mówić  
o swoich uczuciach. „Sprawiasz mi przykrość mówiąc do mnie tym tonem/w ten sposób. Wrócimy do tego tematu, gdy opadną nadmierne emocje”.

 

n   Nie krytykować jego osoby lecz jego niewłaściwe zachowanie. Nastolatek jest bardzo wrażliwy na krytykę i łatwo go zranić. Przeżywając silne emocje może zamknąć się na logiczne argumenty.

n   Umożliwiać realizację hobby, a jeśli ich nie posiada, skłaniać do poszukiwania rozwijających go zainteresowań, dostosowanych do możliwości. Zwłaszcza chłopców warto zachęcać do aktywności fizycznej w celu rozładowania napięcia wywołanego wysokim poziomem testosteronu. Należy przy tym pamiętać, że ostra rywalizacja podwyższa poziom testosteronu.    

n   Okres przeciwstawiania się i buntu jest niezbędny dla kształtowania się dojrzałej osobowości – aby dziecko stało się człowiekiem  w pełni świadomym własnej tożsamości, mającym własne poglądy i potrafiącym ich bronić, umiejącym samodzielnie pokierować własnym życiem.

 

n   Dlatego też, należy stopniowo ograniczać nadzór i kontrolę nad dzieckiem, dając mu więcej swobody, dać możliwość podejmowania decyzji np. co do wyboru przyjaciół, szkoły. Bardzo wskazane jest określenie obszarów, w których dajemy dziecku pełną swobodę wyboru : np. w zakresie ubioru, fryzury, wystroju pokoju, muzyki jakiej słucha. Ważne jest by te decyzje  i wybory dziecka szanować, nie krytykując
i nie podważając ich na każdym kroku oraz aby pozwolić dziecku ponieść konsekwencje nietrafnych decyzji.

 

n   Dobrze jest dla atmosfery rodzinnej, jeżeli każdy z domowników ma prawo do wyrażania swoich uczuć, także tych negatywnych . Dziecko na pewno chętniej opowie nam
o swoich odczuciach i problemach, jeżeli wie, że ma prawo powiedzieć, że coś mu się nie podoba, że chciałby coś zmienić i może liczyć na to, że wysłuchamy go spokojnie, nie krytykując jego uczuć i nie zaprzeczając im.

 

n   Trzeba pamiętać, że młodzi ludzie mają prawo do intymności. Należy uszanować ich tajemnice (listy, pamiętniki). Każdy z nich powinien mieć jakieś miejsce, gdzie mógłby bezpiecznie przechowywać swoje skarby. Jeżeli nasze dziecko ma swój pokój, warto wprowadzić zwyczaj, że pukamy wchodząc do niego.

 

n   Szczególnie ważne jest, abyśmy uznali prawo naszych dorastających dzieci do ich własnego życia – do własnych planów i zamierzeń, niekoniecznie zgodnych z naszymi oczekiwaniami. Nie spodziewajmy się, że będą realizować to, co my dla nich zaplanowaliśmy. To, co nam wydaje się dobre i słuszne, wcale nie musi ich uszczęśliwić

 

Trzeba się liczyć z tym, że nawet największa delikatność i okazywany dziecku szacunek nie gwarantują, że unikniemy konfliktów związanych z okresem dojrzewania i pamiętać, że konflikty te są w pewnym stopniu konieczne dla rozwoju osobowego młodego człowieka.

 

CO MOŻEMY ZROBIĆ, BY JAK NAJLEPIEJ PORADZIĆ SOBIE
Z ZAISTNIAŁYM KONFLIKTEM ?

I. Nie podejmować kłótni. Nie wdawać się z dzieckiem w dyskusję
w atmosferze narastającego napięcia, bo to nieuchronnie prowadzi do awantury
i wzajemnej wrogości. Gdy dziecko wszczyna konflikt warto zachować spokój i przeczekać, nie podejmując dyskusji (nie reagować
w chwili gniewu).

II. Zastanowić się, czy jest to sprawa, w której możemy ustąpić. Nie walczyć z dzieckiem
o sprawy, w których możemy dać mu swobodę.
 

III. Gdy wszyscy są spokojni, można podjąć negocjacje:
1) ustalamy wspólnie, jakie są przyczyny konfliktu: o co chodzi dziecku,
a o co rodzicom; ważne jest, aby każdy dostał szansę wypowiedzenia się
i został cierpliwie wysłuchany.
2) możemy zorganizować burzę mózgów – spisujemy pomysły rozwiązań, które uwzględniałyby potrzeby obu stron (nie wolno krytykować pomysłów!).
3) wspólnie wybieramy rozwiązanie zadawalające wszystkich (takie, na które wszyscy są skłonni się zgodzić),
4) prowadzamy je w życie,
5) spotykamy się w celu oceny funkcjonowania nowego rozwiązania.

Oczywiście są sprawy niepodlegające negocjacji (zachowania nie do zaakceptowania przez rodziców) takie jak zachowania agresywne, czy używanie narkotyków, nadużywania Internetu. Wymagają one szybkiej interwencji, dokonanej z szacunkiem dla dziecka, ale absolutnie stanowczo.

 

UWAGI NA KONIEC:

n   Czas poświęcony dziecku jest najlepszą inwestycją w jego przyszłość.

n   To, co budzi nasze obawy nie powinno być tematem tabu. Szczera
i otwarta rozmowa wyrażająca troskę o nasze dziecko zbliża was do siebie a oddala od niebezpieczeństw.

n   Zawsze warto poświecić uwagę temu, w czym dziecko jest dobre, podkreślać jego mocne strony.

 

BIBLIOGRAFIA

n   Dobson J., Uparte dziecko

n   Dolto F., Dolto-Tolitch C., Porozmawiajmy o dojrzewaniu. Kompleks  Homara

n   Faber A. i Mazlisch E., Jak słuchać żeby dzieci do nas mówiły, jak mówić, żeby dzieci nas słuchały

n   Gurian M., Zrozumieć nastolatka

n   Jaczewski A., Nasze dzieci dorastają

n   Monbourgrette J., ABC komunikacji w rodzinie

n   Obuchowska I., Drogi dorastania

n   Obuchowska I., Adolescencja, w: Harwas – Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka, T.2.,